Ε. ΚΡΙΑΡΑΣ Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Ε. ΚΡΙΑΡΑΣ ΑΠΑΝΤΑ ΣΤΟΝ Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΕΚΦΡΑΣΕΩΝ
Περί μονολεκτικής γραφής
Ε. ΚΡΙΑΡΑΣ







Το θέμα αν πρέπει να γράφονται σαν να ήταν μία λέξη ορισμένες εκφράσεις της γλώσσας μας που χαρακτηρίζονται επιρρηματικές ή σύνδεσμοι και αποτελούνται από μία μονοσύλλαβη συνήθως πρόθεση και μία ακόμη λέξη (ουσιαστικό συνήθως) απασχολεί τον καθηγητή Γ. Μπαμπινιώτη σε πρόσφατο (11 Απριλίου) άρθρο του στο «Βήμα». Ευχάριστο είναι ότι και ο κ. Μπαμπινιώτης και τα πρόσφατα καλύτερα Λεξικά της γλώσσας μας ακολουθούν και στηρίζουν στις περιπτώσεις αυτών των εκφράσεων τη γενικότερα σήμερα καθιερωμένη από τους δημοτικιστές ορθογραφική συνήθεια.

Ποια είναι η συνήθεια αυτή; Όταν την έκφραση που μας απασχολεί την αισθανόμαστε αναμφισβήτητα αρχαϊστική, τη γράφομε (πιστότεροι στο πνεύμα της αρχαίας ορθογράφησης) ως δύο λέξεις. Έτσι γράφομε (αν τέτοιες εκφράσεις μάς είναι απαραίτητες ή απλώς χρήσιμες στο λόγο μας) επ' ευκαιρία (απλούστερα: με την ευκαιρία), κατ' αρχάς (απλούστερα: πρώτα πρώτα να πούμε), εν μέρει, εις μνήμην (απλ.: τιμώντας τη μνήμη), εξ αδιαιρέτου (νομικός όρος), εξ αίματος (επίσης νομικός όρος), επί κεφαλής, ως εκ τούτου (απλ.: γι' αυτό το λόγο), ως επί το πλείστον (απλ.: τις περισσότερες φορές), φερ' ειπείν (απλ.: παραδείγματος χάριν), εκ διαμέτρου (απλ.: εντελώς).

Ο κ. Μπαμπινιώτης υποστηρίζει ότι ορισμένα κριτήρια οδηγούν στη μονολεκτική ή τη χωριστή γραφή τέτοιων επιρρηματικών εκφράσεων ή συνδέσμων. Πρώτο και κύριο γι' αυτόν κριτήριο είναι αν οι δύο λέξεις που μας απασχολούν «αποτελούν μία τονική ενότητα»· και φέρνει παραδείγματα τα αφενός, εξάλλου, εφόσον, επιτέλους. Αμέσως πρέπει να πω ότι το κριτήριο αυτό δεν είναι δικαιολογημένο, ακριβώς γιατί και οι αρχαϊστικές επιρρηματικές εκφράσεις που ανέφερα παραπάνω αποτελούν τονική ενότητα· και όμως, άσχετα από το γεγονός αυτό, επειδή είναι αρχαϊστικές, γράφομε χωριστά κάθε λέξη που τις συγκροτεί. Αλλά και το δεύτερο κριτήριο που προβάλλει ο κ. Μπαμπινιώτης: οι εκφράσεις αυτές να έχουν μία σημασία, δεν έχει καθόλου τη θέση του, ακριβώς επειδή και η μία σημασία απαντά και στις αρχαϊστικές εκφράσεις που, όπως είδαμε, δεν τις γράφομε ως μία λέξη.

Το τρίτο κριτήριο που θέτει ο κ. Μπαμπινιώτης είναι αν οι λέξεις των εκφράσεων αυτών «απαντούν αυτοτελώς στο λόγο». Δε νομίζω ότι το τρίτο αυτό τεκμήριο παρουσιάζει κάποιαν ιδιαίτερη οντότητα. Είναι προφανές ότι οι λέξεις που απαρτίζουν τις εκφράσεις αυτές δεν έχουν πραγματική αυτοτέλεια (ούτε ως προς τον τονισμό που δέχονται, ούτε ως προς το νόημα, καθώς ήδη ξεκαθαρίστηκε). Ο κ. Μπαμπινιώτης μάλιστα προσθέτει ότι τα κριτήρια αυτά «συνδυαστικώς εφαρμοζόμενα με συνεξέταση της ορθογραφικής συνήθειας οδηγούν στην ορθογράφηση». Δε νομίζω ότι η παρατήρηση αυτή προσθέτει κάτι σαφές και ξεκαθαρισμένο. Επίδραση εδώ της ορθογραφικής συνήθειας δε νοείται, αφού εμείς αναζητούμε την επιβαλλόμενη από κάποιους κανόνες (κριτήρια τούς ονομάζει ο κ. Μπαμπινιώτης) ορθογράφηση.

Κατά τη γνώμη μου ο λόγος που μας οδηγεί στη μονολεκτική γραφή σε τέτοιες εκφράσεις είναι ο ακόλουθος: όταν χρησιμοποιούμε τις εκφράσεις αυτές, αγνοούμε εντελώς την ετυμολογική, την πρωταρχική σημασία της έκφρασης. Όταν δηλαδή λέμε επίσης (= επ' ίσης μοίρας), καθόλου δεν έχομε υπόψη μας το ίσος, μια και ξεχάστηκε το ουσιαστικό που παλαιότερα συνόδευε αυτό το επίθετο. Όταν λέμε ειδεμή, δεν αισθανόμαστε καθόλου την ύπαρξη των τριών (στην περίπτωση αυτή) λέξεων: ει δε μη. Όταν λέμε διαμιάς, το μόνο που αισθανόμαστε είναι το νόημα: «αμέσως». Όταν λέμε εντάξει, καμιά τάξη δεν αισθανόμαστε. Όταν λέμε απευθείας, το μόνο που καταλαβαίνομε είναι το «χωρίς μεσολάβηση». Δε σκεπτόμαστε καμιά ευθεία. Όταν λέμε κατεξοχήν, καμιά σημασία τού «εξοχή» δεν έχομε στο μυαλό μας· καταλαβαίνομε «κυρίως». Για το λόγο αυτόν όλα αυτά και τα πολλά ανάλογά τους (προπάντων, προπαντός, εφάπαξ, κ.λπ.) τα γράφομε μονολεκτικά και όχι σαν να ήταν δύο λέξεις.

Επομένως θα μπορούσαμε να θέσομε τους εξής κανόνες: 1) Εκφράσεις επιρρηματικές, που είναι βέβαια αρχαίες ή αρχαϊστικές και τις αισθανόμαστε αρκετά ξένες στη γλώσσα μας, δε χωρίζουν τα συστατικά τους. 2) Εκφράσεις, που το δεύτερό τους συστατικό είναι επίθετο με παράλειψη του ουσιαστικού που ακολουθούσε και που είναι σήμερα ξεχασμένο, γράφονται κατά κανόνα σαν να είναι μία λέξη. 3) Εκφράσεις, που το δεύτερο συστατικό τους είναι ουσιαστικό, κατά κανόνα γράφονται ως δύο λέξεις (λ.χ. κατά κρημνών· καθαρά αρχαϊστική έκφραση). Αν μια τέτοια έκφραση έχει γίνει εντελώς δημοτική (όπως το καταγής), τότε γράφεται με ενωμένα τα συστατικά της. Παρόμοιο το εξαιτίας.

Ειδικότερη παρατήρηση: τα απέξω, αποκάτω, αποπάνω και τα όμοια, όταν διατηρούν ζωντανή την πρόθεσή τους (από), γράφονται σαν να είναι δύο λέξεις. Όταν αυτά σημαίνουν απλώς έξω, κάτω, απάνω, γράφονται μονολεκτικά.

Και μια απορία: Ο κ. Μπαμπινιώτης με το άρθρο του φέρεται να θεμελιώνει τη (θεμελιωμένη ήδη, νομίζω) μονολεκτική γραφή των επιρρηματικών εκφράσεων που μας απασχόλησαν. Και όμως οι εκφράσεις αυτές, γράφει σε δύο σημεία του άρθρου του, «γράφονται ή μπορούν να γράφονται» ενωμένα. Υπονοεί ότι δεν είναι τάχα καθιερωμένες οι μονολεκτικές γραφές αυτών των εκφράσεων. Δε φαίνεται τι στο βάθος πιστεύει ο κ. Μπαμπινιώτης.

Ο Ε. Κριαράς είναι ομότιμος καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.