Πληροφορίες

Η φωτογραφία μου
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ART-ACT SFAELOU 3. 11522 ATHENS GREECE CONTEMPORARY ART INSTITUTE ART-ACT SFAELOU 3. 11522 ATHENS GREECE THE CONTEMPORARY ART INSTITUTE ART-ACT SFAELOU 3. 11522 ATHENS GREECE, COLLECTED AND COLLATED INFORMATION (Media) FOR THE WORK OF VISUAL ARTISTS GRADUATES AND STUDENTS OF THE SCHOOL OF FINE ARTS. PURPOSE IS AN ARCHIVE OF RESEARCH AND STUDY. IF YOU ARE INTERESTED SEND POSTAL (NOT REGISTERED, COURIER, WEBSITES, E-MAIL) WHAT YOU THINK YOU HOW TO (BIOGRAPHY, PUBLICATIONS, DOCUMENTS, PHOTOS PROJECTS, DVD, CD-R, LISTS OF REPORTS, etc.). THE MATERIALS WILL NOT BE RETURNED. CHRISTOS THEOFILIS PHONE NUMBER.: 6974540581 ADDRESS .: ART-ACT SFAELOU 3. 11522 ATHENS GREECE ART-CRITIC,CURATOR OF ART EXHIBITIONS,PERMANENT PARTNER OF THE NEWSPAPERS http://www.avgi.GR http://www.kte.gr/ JOURNAL INVESTOR -CULTURE http://www.xronos.gr / http://www.ihodimoprasion.gr/ http://www.edromos.gr/ MAGAZINE INFORMER



Οκτάβιος και Μέλπω Μερλιέ























Αρχειοθήκη ιστολογίου

Κυριακή 8 Ιουνίου 2008

ΙΑΝΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ
Ο μουσικός των αριθμών
Ελεύθερη Σκέψη





ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ: Παιδί της εμπορικής αστικής τάξης της διασποράς ο Ιάνης Ξενάκης γεννήθηκε το 1921 στη Βράιλα της Ρουμανίας. Ο πατέρας του, Κλέαρχος έκανε εξαγωγικό και εισαγωγικό εμπόριο, ενώ η μητέρα του, Φωτεινή, Λημνιά την καταγωγή, έπαιζε ερασιτεχνικά πιάνο και ζωγράφιζε. Εκτός από τον Ιάνη, το ζεύγος Ξενάκη απέκτησε δύο ακόμη γιους, τον Ιάσονα (γενν. 1923), που έγινε ο φιλόσοφος Ιάσων Ξενάκης, και τον Κοσμά (γενν. 1925), που έγινε ο ζωγράφος Κοσμάς Ξενάκης.Ο Κλέαρχος Ξενάκης έστειλε τα παιδιά του στην Ελλάδα οικότροφα στην Αναργύρειο Σχολή Σπετσών. Μερικά ρουμανικά λεξικά διεκδικούν τον Ξενάκη ως ρουμάνο συνθέτη. Πέρα όμως από τη γέννησή του και ίσως το κοσμοπολίτικο πνεύμα της παιδικής του ηλικίας, με τα γαλλικά και το παιχνίδι με δύο εβραιόπουλα γειτόνους του, που του έδωσε η Βράιλα, ο Ξενάκης διαμορφώθηκε στην Ελλάδα. Στις αρχές του πολέμου φοίτησε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και παράλληλα έπαιρνε μαθήματα αρμονίας και αντίστιξης από τον Αριστοτέλη Κουντούρωφ (1896-1969). Μέλος του παράνομου Κομμουνιστικού Κόμματος και πολιτικός καθοδηγητής στην ΕΠΟΝ, πήρε μέρος στην Αντίσταση και τραυματίστηκε στο πρόσωπο στη διάρκεια των Δεκεμβριανών. Διέφυγε στη Γαλλία το 1947, φοβούμενος τη σύλληψη, ενώ στην Ελλάδα καταδικαζόταν ερήμην σε θάνατο για λιποταξία. Μπόρεσε να επιστρέψει στην Ελλάδα μετά το 1974. Σε αυτό το μεγάλο διάστημα απουσίας του πρέπει να επισημάνουμε μια στιγμή συμβολικής «επιστροφής»: το βραβείο σύνθεσης στον διαγωνισμό που οργάνωσε ο Μάνος Χατζιδάκις το 1963. Το 1947 αρχίζει στη Γαλλία μια νέα περίοδος σπουδών και αναζητήσεων. Μπαίνει στο γραφείο του ΛεΚορμπυζιέ όπου εργάζεται ως αρχιτέκτονας και συνεχίζει μουσικές σπουδές με παραδοσιακούς δασκάλους όπως ο συνθέτης Ονεγκέρ αλλά και πρωτοποριακούς όπως ο Ολιβιέ Μεσιάν στο Κονσερβατουάρ. Αρχισε τα μαθήματα με τον Μεσιάν το 1952. Την ίδια χρονιά παντρεύτηκε τη Φρανσουάζ, τη γνωστή σήμερα μυθιστοριογράφο Φρανσουάζ Ξενάκη, με την οποία απέκτησε μια κόρη, τη Μάχη. Μετά από μια μακρά πορεία θεωρητικών και εφηρμοσμένων αναζητήσεων στο ευρύ πεδίο των μαθηματικών, της μουσικής, της αρχιτεκτονικής αλλά και της φιλοσοφικής ουτοπίας, μετά από μια μακρά περίοδο αμφισβήτησης του έργου του, ο Ιάνης Ξενάκης στα 75 του χρόνια είναι ένας απόλυτος δημιουργός του καιρού μας και ένας εκφραστής του νεωτεριστικού πνεύματος του 20ού αιώνα.

ΕΡΓΟ: Στη σελίδα 212 του βιβλίου του «Musiques Formelles» (Παρίσι, 1963) ο Ξενάκης αναφέρει μια φράση από τον «Τίμαιο» του Πλάτωνα, που μιλάει για τη μίμηση της θείας αρμονίας μέσα από τις φθαρτές κινήσεις. Και οι δικές του φθαρτές κινήσεις, τα έργα του δεν είναι λίγα. Πάνω από 100 περιλαμβάνει ο εργογραφικός κατάλογός του, έργα για ορχήστρα, μουσικής δωματίου, για σόλο όργανα, για μεικτά μέσα και πολύτεχνα, για φωνή και χορωδία, έργα ηλεκτρονικής μουσικής και, φυσικά, μουσική για αρχαίο δράμα. Σημαντική είναι και η βιβλιογραφία του.

Ναι στον Ξενάκη, όχι στον Γκουνό». Ανάμεσα στα τόσα άμεσα πολιτικά συνθήματα του Μάη του '68, αυτό το σύνθημα που εμφανίστηκε σε κάποιον τοίχο της γαλλικής πρωτεύουσας έθετε ένα αίτημα αισθητικής τάξης, αναγορεύοντας ταυτόχρονα τον Ιάνη Ξενάκη σε έναν απόστολο του νεωτερισμού, του νέου. Το σύνθημα, που τηρουμένων των αναλογιών μάς θυμίζει το ανάθεμα του Ντεμπυσύ «Ζήτω ο Ραμό, κάτω ο Γκλουκ», φαίνεται ότι έπιασε τόπο σε εκείνη την αναβράζουσα και αβέβαιη κοινωνία.

Μολονότι η ερευνητική ομάδα του Ξενάκη, η EMAMU (Ομάδα Μαθηματικής και Αυτόματης Μουσικής) είχε ιδρυθεί το 1965 και ο ίδιος είχε πίσω του σχεδόν 20 χρόνια έρευνας και αναζητήσεων, η επίσημη αποδοχή του ταυτίζεται με τη γενική κοινωνική αμφισβήτηση του 1968. Τότε η Διεύθυνση Τεχνών και Γραμμάτων τού δίνει μια μικρή επιχορήγηση, αφού είχε προηγηθεί η γενναία επιχορήγηση του Ιδρύματος Γκουλμπενκιάν.

Τον επόμενο χρόνο ο Λουί Λε Πρενς Ρενγκέ, διευθυντής του Κέντρου Πυρηνικής Φυσικής του Κολεγίου της Γαλλίας, αποφασίζει να δεχθεί την EMAMU στους χώρους του Κολεγίου. Χάρη στον Ρενγκέ και χάρη σε μια νέα επιχορήγηση του Ιδρύματος Γκουλμπενκιάν, το Εθνικό Κέντρο Τηλεπικοινωνιακών Μελετών της Γαλλίας κατασκευάζει για την EMAMU έναν μετατροπέα των ψηφιακών υπολογισμών σε ήχους. Αυτή η μοναδική στον κόσμο συσκευή τίθεται στη διάθεση του Ξενάκη το 1971.

* Μουσική
και μαθηματικά

Τελικά, τι καινούργιο έφερνε στον μουσικό στοχασμό αυτός ο γιος της κοσμοπολίτικης τάξης των ελλήνων εμπόρων, αυτός ο απόφοιτος του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου; Και πριν απ' όλα, ποια είναι η ειδικότητά του;

«Εκανα μουσική από τα παιδικά μου χρόνια», είχε πει σε μια συνέντευξή του στον Μισέλ Περό για λογαριασμό του περιοδικού «La Revue Musicale» (1968). «Αλλά η ιδέα της σύνθεσης ήρθε αργότερα, στην ηλικία των 16 ετών. Ταυτόχρονα προσπαθούσα να βρω τις οπτικές αντιστοιχίες της μουσικής του Μπαχ. Εκανα γραφήματα για να αποκωδικοποιήσω με έναν άλλον τρόπο τις βαθύτερες δομές αυτής της μουσικής. Παράλληλα σπούδαζα φιλοσοφία, αρχαία λογοτεχνία και μαθηματικά. Τελικά απέκτησα δίπλωμα μηχανικού από το Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Ηρθα στη Γαλλία, εργάστηκα με τον ΛεΚορμπυζιέ και ανέλαβα κι εγώ αρχιτεκτονικές εργασίες».

Και πώς προσδιορίζεσθε; ­ επέμεινε ο Περό ­ Ως αρχιτέκτονας, ως φιλόσοφος, ως ποιητής, ως μαθηματικός ή ως μουσικός; «Δεν προσδιορίζομαι με αυτόν τον τρόπο. Μαθηματικός δεν είναι αυτός που χρησιμοποιεί τα μαθηματικά αλλά αυτός που δημιουργεί νέα θεωρήματα. Διαφορετικά, είναι ένας δάσκαλος ή ένας χρήστης μαθηματικών. Εγώ δεν νομίζω ότι έχω δημιουργήσει θεωρήματα, επομένως δεν αισθάνομαι μαθηματικός. Το να περιορίζεις όμως έναν άνθρωπο σε ένα οριοθετημένο πεδίο, να τον εξειδικεύεις, είναι ένα από τα αδιέξοδα του πολιτισμού μας. Ενας άνθρωπος μπορεί να έχει πολλές δραστηριότητες. Είναι θέμα οργάνωσης του χρόνου του».

Τα μαθηματικά και η άρνηση της εξειδίκευσης, που του επέτρεψαν να συμφιλιώσει την τέχνη με την επιστήμη, αποτελούν δύο αλληλοτεμνόμενα επίπεδα στη δημιουργία του Ξενάκη. Η σχέση της μουσικής με τα μαθηματικά δεν είναι μια αναγεννησιακή αρχή έτσι όπως μας την έχει διδάξει το παράδειγμα του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Για τον Ξενάκη είναι μια σχέση που μας έρχεται από τον αρχαίο κόσμο, από τον Πυθαγόρα, από τον Αριστόξενο. «Ο Ξενάκης τοποθετείται σε ένα πεδίο πυθαγόρειο και παρμενίδειο», έχει πει ο Ολιβιέ Ρεβό ντ' Αλόν, καθηγητής Αισθητικής στη Σορβόννη, μελετητής του έργου τού Ξενάκη.

Τη χρονιά όπου γεννήθηκε ο Ξενάκης, ο Σένμπεργκ, από τους πρωτεργάτες του δωδεκάφθογγου συστήματος, έγραφε τη Σουίτα, έργο 25. Οταν ο Ξενάκης έφθασε στο Παρίσι το 1947, μπορεί η επίσημη μουσική να ήταν ο νεοκλασικισμός αλλά ο Μπουλέζ ασκούσε τη σειραϊκή τεχνική.

Ο νεαρός Ελληνας όμως δεν αισθανόταν ικανοποιημένος με τον σειραϊσμό και τη σειραϊκή πολυφωνία, που με τον γραμμικό χαρακτήρα της δεν ανταποκρινόταν στη φύση του ηχητικού φάσματος. Θέλοντας να τοποθετήσει τη μουσική αναζήτηση σε ένα πλαίσιο πιο γενικό, φιλοσοφικό, μαθηματικό, ηθικό ακόμη και κοινωνιολογικό, προχώρησε στην εκ βάθρων κριτική της σειραϊκής τεχνικής επινοώντας ένα μη γραμμικό και επομένως μη εξαρτημένο από τον χρόνο μουσικό σχήμα.

Το σχήμα αυτό μορφοποιείται μέσα από μαθηματικούς υπολογισμούς και εξισώσεις, μέσα από τον υπολογισμό των πιθανοτήτων, που αποκλείει την τυχαιότητα. Ο Ξενάκης αποκαλεί αυτή τη γραφή στοχαστική μουσική. Βασικό στοιχείο της είναι η έννοια της μάζας που διαφέρει εντελώς από το σημείο, από τον φθόγγο της παραδοσιακής μουσικής. Η ηχητική μάζα του Ξενάκη είναι ένα είδος νεφελώματος, ένα είδος γαλαξία, που αποτελείται από πολλά και ποικίλα στοιχεία (επεισόδια ή ήχους) των οποίων η οργάνωση και η κίνηση έχουν σχέση με την πυκνότητα (πόσα στοιχεία ανά δευτερόλεπτο), με την τοποθέτησή τους κατά ύψος (υψηλό, βαθύ, μέσο) και με τον τρόπο της σύνταξής τους.

* Ο ήχος
της διαδήλωσης

Αυτή η ηχητική μάζα δεν είναι μια αφηρημένη έννοια που θεμελιώνεται ίσως στη θεωρία των πιθανοτήτων του Πασκάλ και του Φερμά ή στη θεωρία των παιγνίων που εισήγαγαν στη φυσική ο Μάξγουελ και ο Μπόλτσμαν, αλλά μια έννοια που είναι συνυφασμένη με τα φυσικά φαινόμενα.

Λέει παραστατικά ο Ξενάκης: «Αν πάτε στον Νότο, έχετε τους εκατοντάδες ήχους των πουλιών, των εντόμων, των τζιτζικιών που σας πολιορκούν από κάθε πλευρά. Αυτοί οι ήχοι διαφέρουν βεβαίως ως προς την ένταση, την πυκνότητα και την τοποθέτηση στον χώρο. Αλλά εκείνο που μετράει είναι η ηχητική μάζα. Αυτή δημιουργεί την ομορφιά του ήχου των τζιτζικιών, των γρύλων κλπ. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει με μια διαδήλωση που δονείται από συνθήματα. Θυμάμαι τα χρόνια της Αντίστασης στην Αθήνα. Υπήρχαν δεκάδες, εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι που προχωρούσαν προς το κέντρο της πόλης φωνάζοντας συνθήματα. Οι Γερμανοί τούς περίμεναν με τεθωρακισμένα άρματα και πολυβόλα. Οταν η διαδήλωση έφθανε μπροστά στους Γερμανούς, οι άνθρωποι διαλύονταν. Και ακολουθούσε ένας ήχος θαυμάσιος, χαοτικός, αφάνταστος, με τις οιμωγές των πληγωμένων και τους πυροβολισμούς. Αυτός ο ήχος των γεγονότων έχει τους δικούς του εσωτερικούς νόμους. Αυτή η ηχητική μάζα, ακόμη και αν την ηχογραφήσεις και την εντάξεις σε μια συγκεκριμένη μουσική, δεν μπορεί να αναλυθεί με τους κλασικούς νόμους της αρμονίας και της αντίστιξης».

Δεν είναι απλώς παραστατική αυτή η αποστροφή του Ξενάκη για την ηχητική μάζα ως βιωμένη εμπειρία. Εχει σχέση και με τη δική του πολιτική και κοινωνική περιπέτεια. Σε μια τέτοια διαδήλωση όπου έπαιρνε μέρος ως ενεργό μέλος της ΕΠΟΝ έχασε το ένα του μάτι και το ένα του μάγουλο από μια χειροβομβίδα, στη διάρκεια των Δεκεμβριανών. Η αποστασιοποιημένη χρήση του επεισοδίου της οδομαχίας και η τοποθέτησή της σε ίση παραδειγματική αξία με τον ήχο των τζιτζικιών δείχνει πόσο βιωματική και όχι εγκεφαλική είναι η αναζήτηση του Ξενάκη.

Αλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι τα έργα του, περισσότερο από τα έργα οποιουδήποτε άλλου συνθέτη σύγχρονης μουσικής, βρήκαν ανταπόκριση στο κοινό και απέκτησαν θερμούς οπαδούς. Η «Μετάστασις», ένα έργο γραμμένο το 1953-54 για 61 όργανα που το καθένα έπαιζε το δικό του, ξεχωριστό μέρος δημιουργώντας αυτό το είδος του νεφελώματος ήταν από τα πρώτα που αιχμαλώτισαν το ενδιαφέρον του κοινού όταν παίχθηκε το 1955 στο Φεστιβάλ του Ντόναουεσίνγκεν. Τα έργα που τον έκαναν όμως πολύ δημοφιλή ήταν τα Πολύτοπα (ανάμεσα στα οποία και των Μυκηνών, το 1978), συνθέσεις ήχου και φωτός με ιερουργίες πλήθους, τοποθετημένες σε ιστορικές τοποθεσίες.

Μέσα σε αυτό το μαθηματικό μουσικό σύμπαν των νεφελωμάτων και των γαλαξιών, πού βρίσκεται το ιδεώδες του ωραίου; Το ερώτημα είναι κρίσιμο αλλά ο Ξενάκης έχει την απάντηση. Το ωραίο δεν υπάρχει. Υπάρχει το ενδιαφέρον. «Δεν θα μπορούσα να προσδιορίσω το ωραίο», λέει. «Δοκίμασα πολλές απογοητεύσεις στον χώρο αυτόν. Νόμιζα ότι ορισμένα πράγματα ήταν ωραία και έπειτα συνειδητοποιούσα ότι δεν με ενδιέφεραν, ότι ήταν μια φευγαλέα αίσθηση. Ποιο είναι λοιπόν το διαρκές; Είναι η επιτάχυνση της γνώσης, η διαφορά ανάμεσα στο σημείο της αναχώρησης και στο σημείο της άφιξης. Σε σχέση με κάτι το δεδομένο, ενδιαφέρον είναι να κάνεις κάτι νέο. Δεν μπορούμε λοιπόν να μιλάμε για ωραίο. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για μια ποσότητα εφευρετικότητας και εξυπνάδας που είναι παρούσα σε ένα αντικείμενο. Το ότι κάνεις κάτι είναι ωραίο αφεαυτού. Το ωραίο είναι μέσα στην επιτάχυνση και όχι μέσα στο αντικείμενο».

* Η ουτοπία της κοσμικής πόλης

Ο συνθέτης Ξενάκης μάς κάνει να ξεχνάμε ότι το 1948 ο απόφοιτος του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου πέρασε το κατώφλι του αριθμού 35 της οδού Ντε Σεβρ στο Παρίσι όπου ήταν το γραφείο του ελβετού αρχιτέκτονα Ζανερέ, γνωστού με το ψευδώνυμο (μάλλον το συλλογικό ψευδώνυμο) ΛεΚορμπυζιέ. Ο Ξενάκης έμεινε με τον ΛεΚορμπυζιέ 11 ολόκληρα χρόνια συμμετέχοντας σε πολλές κατασκευές και σχέδια, ανάμεσα στα οποία το περίφημο περίπτερο της Φίλιπς για τη Διεθνή Εκθεση των Βρυξελλών. Ηταν έργο αρχιτεκτονικό ή μουσικό; Ηταν απλούστατα ένα μουσικό αρχιτεκτόνημα, που ο Ξενάκης το σχεδίασε βάσει υπολογισμών που είχε κάνει για κάποιες συνθέσεις του. Αλλωστε, όπως είπαμε, η εξειδίκευση δεν χαρακτηρίζει τον Ξενάκη. Πολλά μουσικά έργα του αποτυπώνονται σαν αρχιτεκτονήματα, με γεωμετρικές μορφές.

Πάντως ο αρχιτέκτονας Ξενάκης είναι συνδεδεμένος με μια μεγάλη σύγχρονη αρχιτεκτονική ουτοπία, την κοσμική πόλη, έναν στοχασμό πάνω στην απο-συγκέντρωση του σύγχρονου αστικού τοπίου και όχι στην απο-κέντρωση, αυτόν τον μύθο της μεταπολεμικής πολεοδομικής πολιτικής. Η κοσμική πόλη του Ξενάκη έχει παραβολοειδή κτίρια που φθάνουν σε ύψος ακόμη και πέντε χιλιομέτρων και διευθύνονται προς τον κόσμο, προς το εξωτερικό του πλανήτη, ενώ η γη, παραδομένη στη γεωργία και στην κτηνοτροφία ξαναβρίσκει τη φυσική της λειτουργία, αυτήν που είχε προτού εμφανιστεί ο άνθρωπος. Μια ουτοπία που ταιριάζει απόλυτα με τη ρομαντική τελικά παρουσία του ανθρώπου Ξενάκη.

Οι Γάλλοι λένε για τον Ξενάκη, κάνοντας ένα λογοπαίγνιο, ότι μέσα στον «ingenieur» υπάρχει το «genie» (δηλαδή μέσα στον μηχανικό υπάρχει το πνεύμα, η ιδιοφυΐα), δίνοντας έτσι μια ρομαντική και πνευματική διάσταση στο ξενάκειο ηχητικό σύμπαν και φυσικά στον άνθρωπο που το δημιουργεί.

Ν. ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ
Τα μαθηματικά και η άρνηση
της εξειδίκευσης που
του επέτρεψαν να συμφιλιώσει
την τέχνη με την επιστήμη, αποτελούν δύο αλληλοτεμνόμενα επίδεδα στη δημιουργία
των έργων του





Το ΒΗΜΑ, 28/07/1996 , Σελ.: B12
Κωδικός άρθρου: B12387B121
ID: 364

Δεν υπάρχουν σχόλια: