Πριν 28 χρόνια, στις 20 Αυγούστου 1979, δημοσιεύθηκε στην καθημερινή «Ε» μια συνέντευξή μου με την Ελλη Αλεξίου, επ' ευκαιρία της έκδοσης των απάντων της Γαλάτειας Καζαντζάκη (τα οποία, δυστυχώς, δεν ολοκληρώθηκαν) με τίτλο «Τα Απαντα μιας αντάρτισσας».

Θυμίζω ότι η Ελλη Αλεξίου (1894-1988), συγγραφέας, εκτός των άλλων, και μιας βιογραφίας του Νίκου Καζαντζάκη με τίτλο «Για να γίνει μεγάλος», ήταν αδελφή της Γαλάτειας, πρώτης συζύγου του Καζαντζάκη.

Εκεί, σε ένα σημείο της συνέντευξης, γίνεται λόγος για το μυθιστόρημα της Γαλάτειας «Ανθρωποι και υπεράνθρωποι», που αναφέρεται στη συμβίωσή της με τον Καζαντζάκη. «Να σημειώσετε ότι το βιβλίο κυκλοφόρησε ενόσω ζούσε ο Καζαντζάκης, ο οποίος το διάβασε και δεν το σχολίασε, όπως έκανε με ό,τι τον ενοχλούσε. Το έργο δεν τον θίγει, τον ανεβάζει» υποστήριζε η Αλεξίου.

Λίγες ημέρες αργότερα, με ημερομηνία 29 Αυγούστου 1979, καταφθάνει από τη Λευκωσία, από την Ελένη Καζαντζάκη, δεύτερη σύζυγο του συγγραφέα, στον υπογράφοντα μια επιστολή που δημοσιεύθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου στην «Ε». Αξίζει, νομίζω (και θα κατανοηθεί γιατί), η αναδημοσίευσή της, όπως και η απάντηση της Αλεξίου, που ακολούθησε.

«Συκοφαντούνε ασύστολα»

Η επιστολή της Ελένης Καζαντζάκη:

Αγαπητέ κ. Γκιώνη,

Στις 20 Αυγούστου 1979 εδημοσιεύσατε στην «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ» μια συνέντευξή σας με την κ. Ελλη Αλεξίου με τίτλο «Τα Απαντα μιας "Αντάρτισσας"».

Κι ενώ θά 'θελα μόνο να σας συγχαρώ για το υψηλό επαγγελματικό σας ήθος, να 'μαι υποχρεωμένη ν' απαντήσω στην πρόκληση της κ. Αλεξίου πως τάχα:

«Ο Καζαντζάκης διάβασε το βιβλίο της Γαλάτειας και δεν το σχολίασε, όπως έκανε με ό,τι τον ενοχλούσε», κι ακόμα πως ο λίβελλος εκείνος είναι «η πλήρης και πιστή αλήθεια».

Ε, λοιπόν, όχι! Ο Καζαντζάκης δεν θέλησε, αρνήθηκε να διαβάσει το μυθιστόρημα της Γαλάτειας. Εγώ όμως το διάβασα και του ανάφερα, το και το. Τόσο σ' εμένα όσο και στους φίλους μας, που έλεγαν στον Καζαντζάκη ν' απαντήσει στις συκοφαντίες ακόμα και με δικαστική αγωγή, ο Νίκος μουρμούριζε αναστενάζοντας:

«Καημένη Γαλάτεια, δεν της άξιζε τέτοιο τέλος».

Γιατί, ώς την τελευταία του πνοή, αγαπούσε τη Γαλάτεια και λυπόταν να τη βλέπει να ξεπέφτει.

Μα πείτε μου, σας παρακαλώ, μπορείτε εσείς να μας εξηγήσετε το φαινόμενο Αλεξίου; Τρία αδέλφια, τρεις λογοτέχνες, να βαλθούν με πάθος να κατασπαράξουν ένα πρώην μέλος της οικογένειάς τους, οι δυο όταν πια ο ήρωάς τους ήταν ετοιμοθάνατος μα ένδοξος, και η τρίτη κατά συνέχεια είκοσι τώρα και περισσότερα χρόνια μετά τον θάνατό του; Και να στέλνουν το έργο τους στους εκδότες του Καζαντζάκη και να τους παρακαλούν να το δημοσιεύσουν!

Αν όλ' αυτά γίνονταν όσο ο Νίκος Καζαντζάκης ήταν φτωχός κι αγνοημένος, θα 'λεγα πως τα κάνουν από απλή κακία. Μα, έτσι που έγιναν και γίνονται, τι να πω; Φθόνος; Δίψα για χρήμα; Ή μήπως υπάρχει κάποιος άλλος κρυφός καημός; Και μονάχα ένας άξιος ψυχολόγος ή ψυχαναλυτής θα βοηθούσε την κ. Αλεξίου να απαλλαχτεί επιτέλους από αυτόν τον βρικόλακα που την καβαλικεύει, για να καθήσει ν' ασχοληθεί με πράγματα που θα της ταίριαζαν τόσο καλύτερα;

Και σαν υστερόγραφο: Με όλο τον σεβασμό και την αγάπη μου για τη Γαλάτεια, μου μένει κι αυτή η απορία: Γιατί η γυναίκα αυτή, η αντάρτισσα, που δεν φοβόταν κανέναν, που δεν είχε ανάγκη κανέναν, γιατί κάθησε 14 χρόνια μ' έναν άντρα που τον έκρινε σκάρτο πέρα για πέρα; Και ακόμα, γιατί τον ανάγκασε να την παντρευτεί, αφού είχαν κιόλα συζήσει έναν αλάκερο χρόνο κι είχε όλο τον καιρό να τον δοκιμάσει; Αλήθεια, απύθμενο είναι το βάθος της ψυχής του ανθρώπου.

Στήνουμε τρικούβερτους καβγάδες, συκοφαντούμε ασύστολα έναν άνθρωπο κι όμως εξακολουθούμε να τον κρατούμε δέσμιο, στολιζόμαστε και με τ' όνομά του για την αιωνιότητα, κι αν λάχει κανένας άλλος και τον αγαπήσει, γινόμαστε άγρια θηρία. Και για να πω τα σύκα σύκα: Η προσπάθεια Γαλάτειας-Αυγέρη (1918-19) κι η ως τα βαθιά τους γεράματα αγαλλίαση γιατί τάχα γελοιοποίησαν μια εξαίρετη νεαρή γυναίκα, που είχε αγαπήσει βαθύτατα τον Νίκο Καζαντζάκη, δεν είναι κι αυτό μια «αχαΐρευτη», μια απαράδεχτη πράξη για δυο πνευματικούς ανθρώπους σαν τη Γαλάτεια και τον Αυγέρη;

Μπορείτε να δημοσιεύσετε το γράμμα μου αυτό.

Με φιλικούς χαιρετισμούς

Ελένη Ν. Καζαντζάκη

«Ελένη μου, ονειρεύεσαι»

Και η απάντηση της Ελλης Αλεξίου:

Καλή μου «Ελευθεροτυπία».

Στο κείμενο της κας Καζαντζάκη απαντώ γιατί μου το ζήτησες. Αλλά δεν με αφορά, αφορά τη Γαλάτεια, τον Αυγέρη, τον Καζαντζάκη, τον Λευτέρη... Οταν με το καλό ανταμώσουμε, γιατί όλοι τους είναι πεθαμένοι, τότε η Ελένη ας εξηγηθεί μαζί τους. Γιατί συμβιούσαν, γιατί παντρεύτηκαν, γιατί χώρισαν, γιατί δεν κράτησαν τα δικά τους ονόματα, γιατί ο Νίκος δεν σχολίασε το βιβλίο της Γαλάτειας για λόγου του.

Για μένα η Ελένη λέει ότι ζήτησα από τους εκδότες της να εκδώσουν τα βιβλία μου. Εδώ Ελένη μου ονειρεύεσαι και εγώ ονειροκρίτη δεν έχω. Τα Απαντά μου εκδίδει, κατά δική του θερμή παράκληση, ο Θ. Καστανιώτης. Ηδη τυπώνει τον 12ο τόμο, οι 11 έχουν κυκλοφορήσει. Εχει εκδώσει και μια σειρά βιβλίων μου ο «Κέδρος», πάλι με στενή φιλική μας συνεννόηση.

Το άλλο, που κι αυτό αμφιβάλλω αν αφορά εμένα, λες Ελένη επί λέξει: «Μονάχα ένας άξιος ψυχολόγος ή ψυχαναλυτής θα βοηθούσε την κ. Αλεξίου από αυτόν τον βρικόλακα που την καβαλικεύει, για να καθήσει να ασχοληθεί με πράγματα που θα της ταίριαζαν τόσο καλύτερα;» Η φρασεολογία, Ελένη μου, δεν είναι δική σου. Ηξερα το σπίτι σας πολιτισμένο. Το νόημα; Πολύ ολιγότερο είναι δικό σου. Στο τεράστιο έργο μου (λόγω βέβαια της ηλικίας μου), που εσύ το ξέρεις, ελάχιστη θέση κρατεί ο Νίκος. Γιατί, αλήθεια, άλλα είναι τα ενδιαφέροντα που εξουσιάζουν τη σκέψη μου.

Θέση, και μάλιστα μεγάλη, κρατεί ο Νίκος στην εκτίμησή μου, στη συμπάθειά μου, στον θαυμασμό για την προσωπικότητά του. Αυτά μου τα αισθήματα ονομάζεις βρικόλακα που με καβαλικεύει; Δεν σου τα καταλογίζω. Κι αυτά υποβολιμαία.

Με εκτίμηση

ΕΛΛΗ ΑΛΕΞΙΟΥ