Μια άλλη Ευρώπη
Ο Καστοριάδης και εμείς
Τέτα Παπαδοπούλου
Ελευθεροτυπία, 28/12/2007

--------------------------------------------------------------------------------

Συμπληρώθηκαν, προχθές, ακριβώς δέκα χρόνια από τότε. Στις 26 Δεκεμβρίου 1997 πέθανε, σε ηλικία 75 ετών, στο Παρίσι, όπου ήταν εγκατεστημένος από τα νεανικά του χρόνια. Ενα από τα πιο μεγάλα πνεύματα του 20ού αιώνα. Ενας νέου τύπου διανοητής. Διανοητής που συνενώνει τη φιλοσοφία, την πολιτική και την ψυχανάλυση. Διανοητής της ατομικής και συλλογικής αυτονομίας. Αυτός που βάδισε αταλάντευτα στον δρόμο της ριζοσπαστικής κριτικής, της ανεξάρτητης, της ελεύθερης σκέψης. Αυτός που δεν σεβάστηκε τα παντός είδους δόγματα. Αυτός που δεν εγκλωβίστηκε ποτέ σε καμία ορθοδοξία: ο Κορνήλιος Καστοριάδης.

Στο Παρίσι, το 1994, τρία χρόνια πριν από τον θάνατό του, ο Κορνήλιος Καστοριάδης μού έδωσε μια μεγάλη συνέντευξη. Δημοσιεύτηκε στην «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία» σε δύο μέρη (20 και 27.3.94). Από αυτή τη συνέντευξη είναι τα αποσπάσματα που ακολουθούν με μορφή ενιαίου κειμένου· αφαίρεσα επί τούτου τις ερωτήσεις.

Ως φόρο τιμής στη μνήμη του, η στήλη δίνει τον λόγο στον Κορνήλιο Καστοριάδη.

«Ο σημερινός δυτικός άνθρωπος -συμπεριλαμβανομένου του νεοέλληνα- είναι, σε μια πρώτη προσέγγιση, ένα άτομο περιορισμένο στην καθαρά ιδιωτική του σφαίρα. Ενδιαφέρεται μόνο για το βιοτικό του επίπεδο. Προσπαθεί με τα διάφορα καταναλωτικά "αγαθά" να συγκαλύψει την έλλειψη κάθε νοήματος αναφορικά με τη ζωή και τη θνητότητά του. Χειραγωγείται από τους δήθεν πολιτικούς ή είναι τόσο αποκαρδιωμένος από την πολιτική κατάσταση, ώστε απέχει. Αποχαυνώνεται από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Χαζεύει τα σήριαλ και χάφτει, κατά το μάλλον ή ήττον, αυτά που του σερβίρουν ως "νέα" οι τηλεοπτικοί συνάδελφοί σας. Η σημερινή κοινωνία είναι μια κοινωνία τηλεκατανάλωσης με διπλή έννοια.

»Εκείνο που κυρίως καταναλώνουν σήμερα οι άνθρωποι είναι τη-λε-ό-ρα-ση. Και μέσα από την τηλεόραση καταναλώνουν, δι’ αντιπροσώπου βέβαια, τη φαντασίωση μιας ζωής που θα ήταν λεφτά, σεξ, εξουσία και βία.

»Νομίζω ότι αυτό που συμβαίνει σήμερα στη Δύση είναι μια πρεμιέρα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Πρώτη φορά, από όσο ξέρω, παρατηρούμε μια κοινωνία χωρίς αξίες, χωρίς νόρμες, χωρίς κατεύθυνση. Ούτε καν στην καπιταλιστική πρόοδο δεν πιστεύει πραγματικά πια κανείς.

»Πόσο θα διαρκέσει {αυτή η πρεμιέρα}; Τον Μάρτιο του 1968, θα έλεγε κανείς με σιγουριά ότι ο γαλλικός πληθυσμός είναι εντελώς αποχαυνωμένος. Ομως μετά δύο μήνες ήρθε ο Μάης... Κανείς ποτέ δεν προέβλεψε μια κοινωνική έκρηξη ή μια ριζική αλλαγή στη στάση του πληθυσμού.

Η Ιστορία είναι δημιουργία. (...)

»Στις δυτικές χώρες τα γεγονότα του 1989 {η κατάρρευση του κομμουνισμού}, και όσα αυτά αποκάλυψαν, σφράγισαν τελειωτικά τη χρεωκοπία του μαρξισμού-λενινισμού στα μάτια των ανθρώπων. Κανείς πια δεν μπορεί να αμφισβητήσει την πολιτική θηριωδία, την οικονομική αθλιότητα και την πνευματική αποκτήνωση αυτών των καθεστώτων.[...]

»Η κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων, βεβαίως, μού προκάλεσε χαρά και πολλές ελπίδες στην αρχή. Γρήγορα όμως ήρθε η τεράστια απογοήτευση. Εγιναν, π.χ., οι εκλογές στην Ανατολική Γερμανία και όλοι οι πρωταγωνιστές των γεγονότων του 1989 -που είχαν παίξει σε αυτά το κεφάλι τους- πήραν συνολικά 1,5% των ψήφων. Από τότε και μετά, τα πράγματα πήραν για μένα έναν άλλο χρωματισμό. Την τετελεσμένη αποχαύνωση της Δύσης ερχόταν να τη συμπληρώσει η προβλέψιμη αποχαύνωση της Ανατολής.

»Ρωτάτε για τα αισθήματα και τις αντιδράσεις μου. Με κατείχε -και εξακολουθεί να με κατέχει- απέραντη θλίψη. Απέραντη θλίψη για το τεράστιο μακελειό επί εβδομήντα χρόνια στη Ρωσία, που κόστισε τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων, και επί σαράντα χρόνια στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Ποταμοί αίματος, βουνά πτωμάτων, λίμνες δακρύων... Για να φθάσουμε πού; Προς τι;[...]

»Η διάζευξη "σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα;". Για λόγους ιστορικούς δεν χρησιμοποιώ πλέον τον όρο "σοσιαλισμός". Ο όρος αυτός έχει ανεπανόρθωτα εκπορνευτεί από τους κομμουνιστές, τους σοσιαλιστές, τους σοσιαλδημοκράτες κ.ά. Στο άκουσμά του και μόνον, ακόμη και καλόπιστοι άνθρωποι γυρίζουν την πλάτη τους. Προτιμώ, λοιπόν, τη διάζευξη "αυτονομία ή βαρβαρότητα".

»Και η βαρβαρότητα; Η βαρβαρότητα τώρα πλέον είναι κοντά μας, πλάι μας, ανάμεσά μας.

»Αναφέρομαι στις αιματηρές μορφές της βαρβαρότητας που αναζωπυρώνονται τρομακτικά (στη Βοσνία, στο Αφγανιστάν, στο Τατζικιστάν, στη μισή Αφρική, καθώς και σε άλλες περιοχές). Αναφέρομαι όμως και στις ειρηνικές μορφές της βαρβαρότητας, όπως η αποβλάκωση, η αποχαύνωση, το τέλος της δημιουργικότητας, η καταστροφή του πολιτισμού.

»Σε σχέση με την εκπληκτικά δημιουργική περίοδο της Δύσης (που κορυφώθηκε ίσως ανάμεσα στο 1750 και το 1950) αυτά που γίνονται σήμερα είναι φαιδρά και δευτερεύοντα, είναι απομιμήσεις και συγκρητισμοί.

»Ταυτοχρόνως, επεκτείνεται ολοένα η καταστροφή του περιβάλλοντος και κάνει δυνατό έναν οικολογικό κατακλυσμό με ανυπολόγιστες -εκτός όλων των άλλων- και τις πολιτικές συνέπειες. Είναι μια από τις προοπτικές που ανοίγονται μπροστά μας. Κανείς δεν μπορεί να ξέρει... Εξαρτάται από την αντίδραση του κόσμου.

»Με την πολιτική απάθεια και το ιδεολογικό κενό που υπάρχει σήμερα, ένας οικολογικός κατακλυσμός θα οδηγούσε μάλλον σε κάποιο φασιστικό ή ολοκληρωτικό καθεστώς παρά σε ένα δημοκρατικό ξύπνημα».

ΥΓ. Από την Εταιρεία για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας (Mom) ήρθε η καλύτερη κάρτα. Το προστατευόμενο θαλάσσιο θηλαστικό καθισμένο σε ένα βραχάκι εύχεται σε όλους ...«Φώκια Πολλά και Ευτυχισμένο το 2008!».

Η φαντασία σύμφωνα με τον Καστοριάδη

***«Ποιο είναι το ίδιον του ανθρώπου; Τι είναι αυτό που μας διαφοροποιεί από τα ζώα; Επαναλαμβάνουν, εδώ και αιώνες, ότι είναι ο ορθός λόγος. Αρκεί όμως να προσέξουμε τη συμπεριφορά των άλλων γύρω μας αλλά και τη δική μας, για να αντιληφθούμε ότι αυτό δεν αληθεύει. Οι ατομικές και οι συλλογικές συμπεριφορές πολύ συχνά είναι παράλογες. Τα ζώα είναι πιο "λογικά" από εμάς· δεν σκοντάφτουν, δεν τρώνε δηλητηριώδη μανιτάρια, κάνουν αυτό που πρέπει, για να συντηρηθούν και να αναπαραχθούν.

***»Ποιο είναι το ίδιον του ανθρώπου; Είναι το πάθος και οι επιθυμίες; Ναι, πράγματι. (Τα ζώα από ό,τι μπορούμε να ξέρουμε δεν έχουν πάθη ούτε πραγματικές επιθυμίες· τα ζώα έχουν ένστικτα). Ομως, τι συνιστά την ιδιαιτερότητα του πάθους και των επιθυμιών; Είναι ακριβώς το γεγονός ότι το πάθος και οι επιθυμίες -ο έρωτας, η δόξα, το κάλλος, η εξουσία, ο πλούτος- δεν είναι "φυσικά" αλλά φαντασιακά αντικείμενα. Η φαντασία, λοιπόν, είναι το ίδιον του ανθρώπου. Η φαντασία μάς διαφοροποιεί από τα ζώα.

***»Η φαντασία, ακόμη και εάν κλείσουμε τα μάτια και τα αυτιά, δεν αναχαιτίζεται. Υπάρχει πάντα μια εσωτερική ροή από εικόνες, ιδέες, αναμνήσεις, επιθυμίες, αισθήματα. Μια ροή που δεν μπορούμε να σταματήσουμε. Δεν μπορούμε καν να την ελέγξουμε, τουλάχιστον όχι πάντα. Κάποιες φορές το κατορθώνουμε, λίγο ώς πολύ, προκειμένου να σκεφτούμε λογικά και συστηματικά. Αλλά ακόμη και σ’ αυτές τις περιπτώσεις, αναπάντεχες αναμνήσεις και επιθυμίες διακόπτουν τον στοχασμό μας. Η φαντασία μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην παραφροσύνη, στη διαστροφή, στην τερατωδία αλλά, επίσης, στην αυταπάρνηση και σε κάθε μεγαλειώδη δημιουργία.

***»Χάρη στη φαντασία, το ένστικτο έπαψε να είναι ο μοναδικός ρυθμιστής της συμπεριφοράς μας. Χάρη στη φαντασία μπορούμε να δημιουργούμε. Χάρη σ’ αυτήν δημιουργήσαμε την τέχνη, την επιστήμη, τη φιλοσοφία. Η φαντασία δεν γνωρίζει όρια και κανόνες, ούτε ηθικούς και λογικούς νόμους. Πάντως, εάν είχαμε αφεθεί χωρίς περιορισμούς στη φαντασία, ασφαλώς δεν θα είχαμε επιβιώσει ως είδος.

***»Ο άνθρωπος επιβίωσε ως είδος επειδή δημιούργησε κοινότητες, κοινωνίες, θεσμούς, κανόνες που οριοθετούν και περιορίζουν τη φαντασία, αλλά και που συχνά επίσης την καταπνίγουν».

Φαντασία, Φαντασιακό, Δημιουργία, Αυτονομία. Τέσσερις έννοιες-κλειδιά στο έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη. Τις «παρουσίασε» ο ίδιος στη γαλλική τηλεόραση, στην εκπομπή Inventer Demain του δημόσιου και με εκπαιδευτικό χαρακτήρα σταθμού La Cinquieme (Δεκέμβριος 1996).

Το παραπάνω κείμενο είναι η μετάφραση, με ελάχιστες συντομεύσεις, της πρώτης από τις τέσσερις-έννοιες κλειδιά: της Φαντασίας.

ΜΙΚΡΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ

Π και Μ, όπως Περιμένοντας το «Ματαρόα»

Μια ιστορία σαν παραμύθι. Αληθινή ιστορία όμως. Στην Αθήνα του 1945, δηλαδή πριν εξήντα δύο χρόνια. Ο χώρος; Η Στοά Σπυρομήλιου, δίπλα στο Σύνταγμα. Εκεί, ουσιαστικά, και όχι στον Πειραιά, άρχισε το θρυλικό ταξίδι του το πλοίο «Ματαρόα». Το πλοίο με το οποίο έφυγαν ο Καστοριάδης, ο Κανδύλης, ο Ζενέτος, ο Αξελός, η Μάτση Χατζηλαζάρου, ο Κουλεντιανός -αδύνατον να απαριθμήσω όλα τα ονόματα. «Οα, όα, όα, όα, έρχεται το Ματαρόα», αντηχούσαν οι μαρμάρινοι διάδρομοι της Στοάς Σπυρομήλιου από τις φωνές μιας ομάδας φοιτητών που συγκεντρώνονταν εκεί κάθε μέρα, τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 1945. Είχαν μόλις πάρει υποτροφία του Γαλλικού Ινστιτούτου για να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Παρίσι και ζητούσαν να μάθουν πότε φθάνει το πλοίο. Οι υπότροφοι -συνολικά διακόσιοι- θα ταξίδευαν με το ναυλωμένο από τη γαλλική κυβέρνηση «Ματαρόα» που το πρακτόρευε ένα μικρό ταξιδιωτικό γραφείο στη Στοά Σπυρομήλιου. Ομως το πλοίο καθυστερούσε. Αγωνία. Ανησυχία. Σκοτεινοί καιροί. Η Ελλάδα έβγαινε από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και βάδιζε ολοταχώς προς τον αλληλοσπαραγμό. Οι υπότροφοι; Ασφυκτιούσαν. Ηταν ταλαντούχοι, πολλά υποσχόμενοι, Αριστεροί με δράση, οι περισσότεροι. Κυριολεκτικά, ανθός της διανόησης της νέας γενιάς. Η υποτροφία στο Παρίσι ήταν διέξοδος, οξυγόνο, σωτηρία. «Οα, όα, όα, όα, έρχεται το Ματαρόα». Μετά δύο μήνες αναμονής, ήρθε τελικά. Και στις 21 Δεκεμβρίου 1945, το πλοίο με τους διακόσιους υποτρόφους απέπλευσε. Η γλύπτρια Νέλλη Ανδρικοπούλου, μία εκ των διακοσίων, κατέγραψε τις αναμνήσεις της στην έκδοση «Το ταξίδι του Ματαρόα» (Εστία) που κυκλοφόρησε πρόσφατα. Την ιστορία του «Ματαρόα» την άκουσα πρώτη φορά από τον Κορνήλιο Καστοριάδη. Αξέχαστη η αφήγησή του. Μου έδειξε μάλιστα το σημείο στη Στοά Σπυρομήλιου που μαζεύονταν τα «παιδιά», τότε. Σε αυτή τη Στοά άρχισε ένα ταξίδι που αποτελεί μέρος της Ιστορίας της σύγχρονης Ελλάδας.